‘Zelfverantwoordelijk leren’ is een centraal begrip geworden in de onderwijsvernieuwing. Er wordt een overzicht gegeven van mogelijke functionaliteiten van een DLO waardoor ‘zelfverantwoordelijk leren’ als didactisch concept optimaal kan worden toegepast.

Voorbeeld uit de praktijk

IMAGO is een toonaangevend project bij de faculteit TBM aan de TU Delft.
Het didactisch concept dat aan het projectvoorstel ten grondslag ligt, is dat de student gefaciliteerd dient te worden als een kennis- en informatie-intensieve werker. Sleutelbegrippen die een rol spelen bij de toepassing van het didactisch concept in het onderwijs zijn: ‘zelfverantwoordelijk leren’ en ‘een krachtige leeromgeving’. Hieronder worden een aantal indicatoren ten aanzien van zelfverantwoordelijk leren die zijn geĆ«valueerd benoemd en worden voorbeelden van resultaten kort beschreven:

• Opdrachten zijn open, omvangrijk, mede door de student bepaald en kunnen op meerdere manieren worden opgelost. Bij een aantal vakken in het project hebben studenten de vrijheid om meerdere antwoorden/oplossingen te geven. Bij een vak ‘Management of ICT oriented organizations’ wordt ICT ingezet bij het beoordelen van oplossingen. Reacties op stellingen en opdrachten van studenten worden in de DLO bekeken door de docent en medestudenten, waarna er in het college op ingegaan wordt. Hierbij wordt een discussie op gang gebracht. Er wordt dus geen eenduidig antwoord verwacht van studenten.
• Leerinhoud en Leerproces: Het onderwijs is evenveel gericht op de inhoud van de opdracht als op het leerproces bij zelfverantwoordelijk leren. In vakken met spelsimulaties worden studenten geprikkeld om te reflecteren op hun voorkennis, hoe ze dat gebruikt hebben en hoe ze iets in het vervolg anders zouden doen. Daarmee wordt bewust aandacht besteed aan het leerproces.
• Toepassen van het geleerde in andere situaties: Studenten leren op een hoger niveau de leerstof beheersen door het in een andere context te kunnen plaatsen en worden daarbij ondersteund door ICT. Studenten voeren in een vak verschillende individuele onderzoekjes uit en moeten elkaar hierover online becommentariĆ«ren. Daardoor worden studenten met verschillende situaties geconfronteerd die heel realistisch zijn.

Doel

De docent kan zelfverantwoordelijk leren op verschillende manieren faciliteren met behulp van ICT.

Wanneer te gebruiken

• Als docenten hun studenten willen stimuleren tot ‘zelfverantwoordelijk en zelfstandig leren’.
• Als ‘zelfverantwoordelijk leren’ een visie is die de onderwijsinstelling onderschrijft en er wordt nagedacht over hoe ‘zelfverantwoordelijk leren’ in het curriculum kan worden geintegreerd.

Aandachtspunten bij de voorbereiding

Hieronder wordt voor een aantal indicatoren ten aanzien van zelfverantwoordelijk leren besproken hoe zij in een DLO kunnen worden gebruikt (uit Van Looy, 1998). Er worden steeds concrete suggesties gegeven voor toepassingen in de DLO of verwezen naar IDEEĆ«n die hierover geschreven zijn.

Formuleren van leerdoelen

Als studenten zelf specifieke leerdoelen bepalen die passen binnen de algemene doelen en zelf opdrachten formuleren is er in deze fase sprake van zelfverantwoordelijk leren.
Voor de opdrachten geldt dat er meerdere oplossingen mogelijk zijn en dat ze open zijn.
Suggestie: In het discussieboard van de DLO kunnen ‘threads’ worden ingebouwd, waarin studenten voorafgaand aan het vak persoonlijke leerdoelen kunnen plaatsen. Docenten en medestudenten kunnen hier feedback op geven en aan het eind van het vak kan worden geevalueerd in hoeverre de doelen zijn behaald. Een uitwerking hiervan is te vinden in het IDEE: Hoe stimuleer je studenten tot kritische zelfreflectie?

Gerichtheid op leerinhoud (cognitie) of leerproces (metacognitie)

Het onderwijs is evenveel gericht op de inhoud van de opdracht (cognitie) als op het leerproces (metacognitie) bij zelfverantwoordelijk leren.
Suggesties: Uit de DLO moet voor studenten blijken hoe belangrijk het leerproces is. Het proces dat studenten doorlopen kan via een DLO beter gevolgd worden door de docent. Een docent kan zien hoe (groepen) studenten zich ontwikkeld hebben en waar nodig bijsturen.
Zie het IDEE: Hoe stimuleer je studenten tot kritische zelfreflectie? en Hoe kies je voor verschillende vormen van feedback in een DLO? of Hoe maak je zelfdiagnostische toetsen met feedback?

Openheid van de taak of opdracht

Als opdrachten open zijn, waarbij meerdere antwoorden en/of oplossingen mogelijk zijn wordt ruimte geboden aan de student om op zijn/haar eigen manier een probleem op te lossen. Het is dan noodzakelijk om regelmatig de vorderingen van de student bij te houden via de DLO. Als kant en klare oplossingen aanwezig zijn heeft de student minder vrijheid in het doorlopen van een eigen leerproces, maar is het weer makkelijker om online feedback-mogelijkheden in te bouwen tijdens de opdracht.
Zie bijvoorbeeld: Hoe maak en geef je individuele opdrachten in een DLO?

Toepassing van het geleerde in andere situaties

Door studenten verschillende situaties/contexten aan te bieden waarin zij een zelfde ‘probleem’ moeten aanpakken, leren zij om zelf verantwoordelijkheid te dragen om het geleerde in verschillende situaties/contexten toe te kunnen passen. In het IDEE ) Hoe maak je interactief leermateriaal voor zelfstudie? wordt bijvoorbeeld beschreven hoe gebruik gemaakt wordt van een ‘do it yourself excercise’ (een oefening met feedback waarbij studenten de theorie moeten toepassen

Rol en sturing van docent/student

Hoe meer de student zeggenschap heeft over het zelf bepalen van leerinhouden, aanpak en volgorde des te meer studenten gefaciliteerd worden tot zelfverantwoordelijk leren. De docent neemt in dat geval een rol aan als ‘facilitator’ of ‘coach’ en stuurt alleen als studenten er zelf om vragen. Tips uit Hoe begeleid je een student op afstand? kunnen hiervoor nuttig zijn, of Hoe kun je mentoren digitaal begeleiden?

Feedback

Door (online) feedback-momenten in te bouwen op zowel de leerinhoud als het leerproces leert de student zijn leerproces op de juiste momenten bij te stellen.
Zie hiervoor dezelfde IDEEĆ«n als onder het kopje leerinhoud/leerproces.

Reflectie

Om het leerproces compleet te maken is het van belang dat studenten in staat zijn om kritisch te reflecteren op het eigen leerproces en op de opgeleverde leerproducten. Door in de DLO momenten in te bouwen waarin studenten in de gelegenheid worden gesteld om op zichzelf te reflecteren en door hieraan ook een beoordeling te koppelen kan de student ‘leren leren’.
Zie het IDEE: Hoe stimuleer je studenten tot kritische zelfreflectie?

Aandachtspunten bij de uitvoering

• Let op dat studenten niet alleen maar bezig zijn met reflectie en evaluatie, waardoor zij niet meer toekomen aan de inhoud van het vak. Het is verstandig om zoveel mogelijk van de hierboven beschreven functies aan elkaar te koppelen.
• Docenten die zelfverantwoordelijk leren willen inbedden in een vak moeten rekening houden met de visie van de opleiding en het niveau van de studenten hierin. Van studenten kan niet verwacht worden dat zij ‘zomaar’ zelfverantwoordelijk kunnen leren, daarvoor is een geleidelijke opbouw nodig van docentgestuurd naar studentgestuurd onderwijs.

Achtergrondinformatie

Veel docenten zien het belang in van zelfverantwoordelijk leren, maar iedere docent vult het op zijn eigen manier in. Het begrip zelfverantwoordelijk leren is op twee principes gebaseerd: ?het accent wordt verplaatst van ‘onderwijzen’ naar ‘bevorderen van leren’; studenten werken optimaal zelfstandig, met voldoende taakbereidheid. Dit wordt berust op vier didactische principes:

1. ‘Matiging van de instructietijd ten behoeve van actieve leeractiviteiten
2. Goed gebruik maken van de mogelijkheden voor inrichting van de leeromgeving.
3. Rekening houden met verschillen tussen studenten en hun wijze van leren.
4. Aandacht voor leren leren.’

van Looy, L., 1998, Zelfstandig Leren, Vrije Universiteit Brussel

van Looy, L, 2001, Proceedings ORD 2001, Thema: curriculum
http://www.sco-kohnstamminstituut.uva.nl/ord/PDF-rapport/Curriculum.pdf